Đức hạnh và tài năng của Hoàng Thái hậu Từ Dũ (Kỳ1)

[misavn]

Sách xưa có nói: "Ngọc có tỳ vết còn mài được, lời nói có tỳ vết không biết làm sao cho hết”. Vua Thiệu Trị nghe xong vô cùng tâm đắc và càng yêu mến Đệ nhất Giai phi Phạm Thị Hằng.
- Trong lịch sử các triều vua thời Nguyễn, Hoàng Thái hậu Từ Dũ là vị Hoàng Thái hậu duy nhất chứng kiến sự hưng thịnh và suy tàn của triều Nguyễn qua 8 đời vua. Bà là Hoàng Thái hậu được nhân dân yêu mến nhất bởi sự khiêm tốn, giản dị và lòng yêu dân vô hạn của một bậc mẫu nghi thiên hạ. Khi bà mất, nhân dân kinh thành Huế đã làm một bài thơ dài 700 câu, ca ngợi tấm lòng nhân đức của bà. Bài thơ đó vẫn còn lưu truyền cho đến ngày nay.
Hoàng quý phi được vua Thiệu Trị sủng ái nhất
Hoàng Thái hậu Từ Dũ là con gái đầu lòng của Quốc công Phạm Đăng Hưng, một danh thần dưới thời vua Gia Long, cùng với Thượng thư Lê Văn Duyệt là một trong hai người được Gia Long hết lòng tin dùng. Khi vua Gia Long băng hà đã phụng thảo di chiếu giao cho Quốc công Phạm Đăng Hưng và Thượng thư Lê Văn Duyệt tôn phò vua mới.
Theo gia phả họ Phạm Đăng, thì Hoàng Thái hậu Từ Dũ tên thật là Phạm Thị Hằng, tự Nguyệt. Bà sinh ngày 19 tháng 5 năm Canh Ngọ, tức ngày 20/6/1810 tại Giồng Sơn Quy (gò Rùa), xứ Gò Công, huyện Tân Hòa, phủ Gia Định (nay thuộc Tiền Giang). Tương truyền rằng, bà Phạm Thị Vị (thân sinh ra Từ Dũ Thái hậu) đã hạ sinh con gái vào một đêm trăng sáng nhất trong năm của xứ Gò Công, vì thế, Quốc Công Phạm Đăng Hưng đã đặt tên con gái là Phạm Thị Hằng và thường gọi là Nguyệt.

Từ nhỏ, ái nữ Phạm Thị Hằng của Quốc Công Phạm Đăng Hưng đã tỏ ra thông tuệ hơn người. Phạm Thị Hằng được cha cho đọc sách Thánh hiền, được mẹ dạy Tam Tòng, Tứ Đức ngay từ thuở thiếu thời nên đã sớm thông làu kinh sử, am hiểu cả chính trị và văn thơ, lại rất mực hiền lành, đoan chính, cư xử dịu dàng, ăn nói nhỏ nhẹ.

Sau này, Phạm Thị Hằng theo cha mẹ ra sinh sống ở kinh thành Huế. Danh tiếng về cô con gái vừa thông tuệ, vừa đoan chính, đức hạnh của quan Đại thần Phạm Đăng Hưng đã đến tai Thuận Thiên Hoàng Thái hậu (là quý phi của vua Gia Long và là mẫu hậu của vua Minh Mạng). Khi Phạm Thị Hằng 14 tuổi, Thuận Thiên Hoàng Thái Hậu đã cho người đi tìm hiểu thực hư những lời đồn về trưởng nữ quan Đại thần Phạm Đăng Hưng, thấy người báo về nói lời đồn không hề bịa đặt, Thuận Thiên Hoàng Thái Hậu đã gọi Phạm Thị Hằng vào cung để hầu hạ cho hoàng tử Nguyễn Phúc Miên Tông, trưởng nam của vua Minh Mạng và bà Hồ Thị Hoa.

Hoàng tử Nguyễn Phúc Miên Tông (tức vua Thiệu Trị sau này) sinh ngày 16/6/1807 tại nhà ông ngoại là Hồ Văn Bôi ở ấp Xuân Lộc bên bờ sông đào Đông Ba. Khi sinh, hoàng tử Miên Tông được 13 ngày thì bà Hồ Thị Hoa bị hậu sản qua đời. Bà nội của hoàng tử Miên Tông là Thuận Thiên Hoàng Thái hậu vì thương xót đứa cháu ruột mới chào đời đã mồ côi nên đã đem vào cung trực tiếp nuôi dưỡng.

Tương truyền là sau ngày bà Hồ Thị Hoa mất, hoàng tử Miên Tông khóc ròng 1 tháng trời không nghỉ. Cả Thuận Thiên Hoàng hậu và vua Minh Mạng đều nói rằng: “Trẻ con mới sinh ra mà đã biết thương khóc mẹ, sau này thế nào cũng giữ trọn đạo hiếu”.

Thuận Thiên Hoàng Thái hậu nuôi dưỡng Hoàng tử Miên Tông từ lúc lọt lòng nên rất yêu quý cháu nội. Khi Hoàng tử Miên Tông đến tuổi dựng vợ gả chồng, bà đã nhìn khắp các gia đình quý tộc trong kinh thành để chọn cho hoàng tử Miên Tông một người vợ tài đức và rốt cuộc đã chọn Phạm Thị Hằng – ái nữ của quan đại thần Phạm Đăng Hưng.

Quả nhiên sau này đã chứng tỏ rằng sự lựa chọn của bà Thuận Thiên Hoàng Thái hậu là sự lựa chọn không thể sáng suốt hơn. Cũng phải nói thêm rằng, chính vì sự ảnh hưởng của Thuận Thiên Hoàng Thái hậu mà vua Minh Mạng mới quyết định truyền ngôi cho hoàng tử Miên Tông, vì trước đó vua Minh Mạng có ý định truyền ngôi cho một hoàng tử khác là con trai bà Hiền phi Ngô Thị Chính – vị cung phi được nhà vua sủng ái nhất.

Bà Phạm Thị Hằng vào cung năm 14 tuổi và trở thành vợ của hoàng tử Miên Tông. Năm 1841, khi hoàng tử Miên Tông lên ngôi, lấy hiệu là Thiệu Trị, bà Phạm Thị Hằng trở thành cung tần và đặc biệt được vua Thiệu Trị yêu mến. Vua Thiệu Trị giao cho bà làm Thượng Nghi, coi sóc Lục Thượng, tức là 6 công việc hầu hạ vua trong cung: Thượng quan (mão), Thượng y (áo), Thượng thự (ăn), Thượng mộc (tắm), Thượng tịch (chiếu), Thượng thư (sách). Đây là một vinh dự lớn với một cung tần, vì phải được vua sủng ái và tin cậy lắm mới được giao công việc quan trọng này.

Vua Thiệu trị trị vì từ năm 1841 đến 1847 thì băng hà. Trong 7 năm đó, vua Thiệu Trị đã dần phong cho bà Phạm Thị Hằng là Thần phi, Giai phi rồi Đệ nhất Giai phi, tức phi tần có vị trí quan trọng nhất trong hậu cung (triều Nguyễn có tục không lập hoàng hậu).

Đệ nhất Giai phi Phạm Thị Hằng thừa hưởng một nền giáo dục hoàn hảo của cha mẹ là quan Đại thần Phạm Đăng Hưng và phu nhân Phạm Thị Vị, nên khi vào cung, những phẩm chất của bà ngày càng được tỏa sáng. Giữa các cung tần, mỹ nữ trong cung, bà là người dịu dàng, đức hạnh, thông minh và hiểu biết hơn cả.

Không chỉ gần gũi với bà Phạm Thị Hằng nhất, vua Thiệu Trị còn đặc biệt tin tưởng vào sự nhạy bén chính trị của bà. Bà là người vợ duy nhất được Thiệu Trị tin tưởng cùng bàn bạc chuyện chính trị, chuyện quan quân. Khi thiết triều ở điện Khâm Văn, nghe các quan văn võ trong triều bàn chuyện chính sự, vua Thiệu Trị thường cho bà Phạm Thị Hằng ngồi sau rèm che để nghe các quan tâu việc và nghe vua phán.

Sau mỗi buổi thiết triều, bao giờ vua cũng có ý hỏi bà Phạm Thị Hằng về từng việc mà vua đã giải quyết trong ngày. Có những việc ý vua Thiệu Trị muốn một đằng, nhưng sau khi nghe lời khuyên của bà Phạm Thị Hằng, vua thấy phải lập tức thay đổi quyết định. Những năm cuối đời, khi vua Thiệu Trị đau yếu, mọi việc trong triều đều do chính bà Phạm Thị Hằng một tay đảm trách.

Ủy thác việc cai trị cả một đất nước cho một người phụ nữ, đó không phải là chuyện thường gặp trong các triều đại phong kiến, nhưng quãng thời gian ngắn trước khi băng hà, vua Thiệu Trị đã rất an tâm khi có bà Phạm Thị Hằng thay vua lo việc nước.

Vua Thiệu Trị có 31 người vợ và 64 người con (trong đó 29 hoàng nữ, 35 hoàng tử). Đệ nhất Giai phi Phạm Thị Hằng sinh cho vua 3 người con (người con út là Nguyễn Phúc Hồng Nhậm – tức vua Tự Đức sau này). Đệ nhất Giai phi Phạm Thị Hằng luôn là người được vua yêu thương, sủng ái nhất trong tất cả các bà vợ chốn hậu cung.

Hậu cung của vua Thiệu trị có 31 người vợ và còn nhiều cung tần mỹ nữ khác. Có những người cả năm không có được vinh hạnh hầu hạ vua, cũng chẳng được vua hạ giá tới thăm, nhưng riêng đệ nhất Giai phi Phạm Thị Hằng thì được vua Thiệu Trị đối xử theo một cung cách hoàn toàn khác. Trừ những lúc quá bận còn thì hầu như ngày nào, vua Thiệu Trị cũng cho gọi đệ nhất Giai phi Phạm Thị Hằng lên trò chuyện.

Có hôm tâm trạng vui vẻ, thoải mái, vua Thiệu Trị còn đích thân đến cung của đệ nhất Giai phi Phạm Thị Hằng, cùng làm thơ, đàm đạo chuyện thơ văn và bàn về những điều Cổ nhân từng dạy.

Sở dĩ vua Thiệu Trị sủng ái bà Phạm Thị Hằng như thế là bởi dù với vua hay với các cung tần, mĩ nữ trong cung và cả kẻ hầu người hạ ở dưới, bà Phạm Thị Hằng đều cư xử không chê vào đâu được, khiến tất cả mọi người đều yêu mến. Có những đêm vua Thiệu Trị rảnh việc, ngồi đọc sách đến nửa đêm chưa ngủ, bà Phạm Thị Hằng vẫn thức hầu Thượng thư, không hề tỏ ra mệt mỏi.

Mỗi lần được vua ân huệ ban thưởng, bà đều chia đều cho các cung phi trong cung, chứ không giữ làm của riêng. Cung phi nào phạm lỗi bị vua phạt, bà hết lời bào chữa thay họ. Bà thông minh nên dù đọc sách hay đọc văn thơ đều chỉ cần đọc một lần là nhớ, không phải mở sách ra thêm lần nữa. Có lần vua Thiệu Trị đem sử sách ra đọc, bà ngồi hầu Thượng thư và góp ý với vua:

“Làm người ắt phải học, nhiên hậu biết được điều thiện, điều ác. Điều thiện nên phát huy, điều ác nên tránh để không sa vào chỗ tà. Như sách xưa có câu: Nhân bất học bất tri đạo (người chẳng học chẳng biết đạo lý)”. Một lần, vua đọc một đoạn sách dạy: “Kim nhân tam giang kỳ khẩu bối minh: Cổ chi thận ngôn chi dã (tức là: Người bằng vàng niêm miệng 3 lớp. Ở sau lưng chạm chữ: đó là người cẩn thận lời nói”. Bà góp ý thêm: “Một lời nói ra phải cẩn trọng, một lời phát ra, người ta nhờ phước mà người ta thọ hại.

Những điều ân oán, thành bại đều do từ cái miệng mà ra. Cho nên sách xưa có nói ngọc có tỳ vết còn mài được, lời nói có tỳ vết không biết làm sao cho hết”. Vua Thiệu Trị nghe xong vô cùng tâm đắc và càng yêu mến Đệ nhất Giai phi Phạm Thị Hằng.

(Kỳ 2: Đức hạnh và tài năng của Hoàng Thái hậu Từ Dũ )

Hương Thảo Nguyên